هنر تفکر شفاف و خروج از بن‌بست‌های شناختی

مدرس: دکتر مازیار میر، محقق و پژوهشگر حوزه تفکر، تصمیم‌گیری و علوم شناختی

سطح دوره

مدیران و کارشناسان ارشد

تعداد جلسات: ۱۲ جلسه ۳ ساعته (مجموعاً ۳۶ ساعت)

سرفصل جامع و طرح درس تفصیلی

جلسه نخست

مبانی عصب‌شناسی و روانشناسی تصمیم‌گیری در شرایط ابهام

اهداف یادگیری:

· شناخت مکانیزم‌های مغزی درگیر در احساس «گیرکردن»

· آشنایی با نظریه‌های تعارض شناختی و فلج تصمیم‌گیری

محتوای اصلی:

· معرفی سیستم‌های دوگانه تفکر (کانمن): سیستم ۱ (سریع، شهودی) و سیستم ۲ (کند، تحلیلی)

· نقش آمیگدال، قشر پیش‌پیشانی و استریاتوم در تصمیم‌گیری‌های تحت تأثیر ترس و ابهام

· مفهوم «بار شناختی» و ظرفیت محدود حافظه کاری

فعالیت کلاسی:

· آزمایش عملی: تست تحمل ابهام (MSTAT-I)

· تمرین گروهی: شناسایی موقعیت‌های شخصی «گیرکردن» و تحلیل اولیه

منابع:

· Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow.

· LeDoux, J. E. (1996). The Emotional Brain.

—

جلسه ۲: تکنیک‌های تخلیه و نقشه‌برداری شناختی (خودنگاری ذهنی)

تکنیک محوری: Brain Dump (بر اساس نظریه David Allen)

مبانی علمی:نظریه بار شناختی سوئلر و مدل GTD

اجرای عمیق:

· آموزش نوشتن آزاد بدون سانسور به مدت ۲۵ دقیقه

· روش‌های دسته‌بندی اطلاعات: ماتریس اهمیت-فوراسیون، مدل MoSCoW

· انتقال از انباشت داده به بینش عملی

مطالعه موردی ایرانی:

· تحلیل پرونده مدیرعامل یک شرکت فناوری ایرانی که با استفاده از این تکنیک، ۴۰ پروژه متوقف را اولویت‌بندی و هدایت کرد.

—

جلسه ۳: تحلیل لایه‌ای مسائل با روش «پنج چرا» و تفکر سیستمی

تکنیک محوری: Five Whys (بر اساس فلسفه کیفیت تویوتا)

مبانی علمی:نظریه ریشه‌یابی علل (Root Cause Analysis)

کاربرد پیشرفته:

· تفاوت «چرای توصیفی» و «چرای تحلیلی»

· روش Fishbone Diagram (استخوان ماهی) برای تجسم روابط علّی

· جلوگیری از خطاهای شناختی مانند «تعصب تک‌عاملی»

نمونه ایرانی:

· تحلیل مشکل «کاهش مشارکت در پروژه‌های گروهی در سازمان‌های ایرانی» با پنج چرا تا رسیدن به عوامل فرهنگی-سازمانی عمیق.

—

جلسه ۴: مدیریت ترس و ریسک با چارچوب‌های ساختاریافته

تکنیک محوری: Fear Setting (بر اساس رویکرد Tim Ferriss)

مبانی علمی:نظریه مواجهه درمانی در روانشناسی و مدیریت ریسک احتمالی

اجرای جامع:

· جدول سه‌لایه: تعریف/پیشگیری/ترمیم

· محاسبه احتمالات واقع‌بینانه (بر اساس داده‌های تاریخی)

· طراحی «شبکه ایمنی» (Safety Net) شخصی و حرفه‌ای

تمرین عملی:

· هر دانشجو یک ترس شغلی یا تحصیلی خود را در قالب ماتریس Fear Setting تحلیل می‌کند.

—

جلسه ۵: تفکر زمانی: ادغام چارچوب‌های ۱۰-۱۰-۱۰ و کمینه‌سازی پشیمانی

تکنیک‌های محوری:

۱.۱۰-۱۰-۱۰ Rule (Suzy Welch)

۲.Regret Minimization Framework (Jeff Bezos)

مبانی علمی:

· نظریه خودنگاری آینده (Future Self-Continuity)

· روانشناسی پشیمانی و تأثیر آن بر تصمیم‌گیری

ادغام کاربردی:

· طراحی «نمودار زمانی تصمیم» (Decision Timeline Map)

· تمرین گفتگوی خیالی با «خود ۸۰ ساله» با استفاده از روش‌های تجسم هدایت‌شده

مطالعه بین‌فرهنگی:

· بررسی تفاوت‌های فرهنگی در تعریف «پشیمانی» در جامعه ایرانی و غربی.

—

جلسه ۶: چرخه عمل و یادگیری سریع: مدل OODA در زندگی شخصی و حرفه‌ای

تکنیک محوری: OODA Loop (بر اساس استراتژی نظامی John Boyd)

مبانی علمی:نظریه یادگیری تجربی کلب و چرخه PDCA

سطح‌بندی اجرا:

· OODA تاکتیکی (تصمیم‌های روزانه)

· OODA استراتژیک (انتخاب‌های مسیر زندگی)

· افزایش سرعت چرخه بدون کاهش دقت

کارگاه عملی:

· شبیه‌سازی تصمیم‌گیری در شرایط عدم قطعیت با استفاده از سناریوهای واقعی بازار ایران.

—

جلسه ۷: یکپارچه‌سازی تکنیک‌ها: طراحی سیستم شخصی تصمیم‌گیری

هدف: ساخت چارچوب شخصی‌شده از تکنیک‌های آموخته‌شده

مراحل طراحی سیستم:

۱.تشخیص الگوهای شخصی «گیرکردن»

۲.انتخاب توالی بهینه تکنیک‌ها برای سبک شناختی فرد

۳.طراحی ابزارهای پشتیبان (چک‌لیست، الگوهای ثبت، یادآورها)

خروجی جلسه:

· هر دانشجو «دستورالعمل عملیاتی شخصی» (Personal SOP) برای خروج از بن‌بست طراحی می‌کند.

—

جلسه ۸: موانع شناختی و راه‌های غلبه بر آنها

مبانی علمی: شناخت درمانی (CBT) و شناسایی تحریف‌های شناختی

موانع ریشه‌ای:

· کمال‌گرایی بیمارگونه

· فلج تحلیل (Analysis Paralysis)

· اجتناب از تعارض

· ترس از قضاوت اجتماعی

راهکارهای مبتنی بر شواهد:

· تکنیک «به اندازه کافی خوب» (Satisficing) در مقابل بیشینه‌سازی

· محدودیت زمانی مصنوعی (Time Boxing)

· تمرین تاب‌آوری شناختی

—

جلسه ۹: تفکر شفاف در تصمیم‌گیری گروهی و سازمانی

مبانی علمی: روانشناسی گروهی و دینامیک‌های تصمیم‌گیری جمعی

چالش‌های ویژه:

· تفکر گروهی (Groupthink)

· سکوت سازمانی

· اثر هاله‌ای (Halo Effect)

تکنیک‌های پیشرفته:

· روش دلفی (Delphi Technique) برای تصمیم‌گیری گروهی

· طوفان فکری معکوس (Reverse Brainstorming)

· نقش «دگراندیش رسمی» (Devil’s Advocate) در تیم‌ها

مطالعه موردی سازمان ایرانی:

· بررسی فرآیند تصمیم‌گیری در یک شرکت خانوادگی ایرانی و ارائه راهکار.

—

جلسه ۱۰: ابزارهای دیجیتال و فناوری برای پشتیبانی از تفکر شفاف

مرور ابزارها:

· نرم‌افزارهای نقشه‌برداری ذهنی (MindMeister, XMind)

· ابزارهای مدیریت پروژه و وظیفه (Notion, Trello)

· برنامه‌نویسی دیداری (No-code tools) برای مدل‌سازی تصمیم

کارگاه عملی:

· ساخت یک «داشبورد تصمیم‌گیری شخصی» با استفاده از ابزارهای در دسترس.

—

جلسه ۱۱: ارائه پروژه‌های پایانی و مشاوره گروهی

قالب پروژه پایانی:

تحلیل یک تصمیم واقعی زندگی با استفاده از حداقل ۴ تکنیک آموخته‌شده و ارائه:

۱.مستندات فرآیند تحلیل

۲.نقشه‌های شناختی ترسیم‌شده

۳.نتایج تصمیم و درس‌های آموخته‌شده

—

جلسه ۱۲: جمع‌بندی، آینده‌نگاری و توسعه حرفه‌ای

مباحث پایانی:

· اخلاق در تصمیم‌گیری

· تفکر شفاف در عصر هوش مصنوعی

· طراحی برنامه توسعه فردی بلندمدت

سخنرانی پایانی دکتر مازیار میر:

«از تفکر خطی به تفکر چرخه‌ای:آینده‌ی تصمیم‌گیری در جهان پیچیده»

—

الگوی ارزشیابی و نمره‌دهی:

مؤلفه درصد نمره توضیحات

مشارکت کلاسی و تمرین‌های هفتگی ۳۰٪ کیفیت مشارکت در بحث‌ها و انجام تمرین‌های کوتاه

پروژه میانی (تحلیل یک تصمیم شخصی) ۲۰٪ ارائه در جلسه ۷ با استفاده از ۳ تکنیک

پروژه پایانی (تحلیل یک تصمیم سازمانی/پیچیده) ۳۵٪ ارائه در جلسه ۱۱ و تحویل گزارش کتبی

خودارزیابی و بازتاب نهایی ۱۵٪ مقاله بازتابی درباره تحول فرآیند تفکر شخصی

—

چک‌لیست ۷ مرحله‌ای اجرایی برای دانشجویان:

مرحله ۱: آگاهی و تشخیص (هفته ۱-۲)

· تکمیل پرسشنامه سبک تصمیم‌گیری (GDMS)

· ثبت ۳ موقعیت «گیرکردن» در دو هفته اول

· شناسایی الگوهای شخصی در این موقعیت‌ها

مرحله ۲: تسلط بر تکنیک‌های پایه (هفته ۳-۶)

· تمرین روزانه ۱۰ دقیقه‌ای Brain Dump

· تحلیل ۵ مشکل با روش Five Whys

· تکمیل ۳ جدول Fear Setting برای ترس‌های کوچک

مرحله ۳: یکپارچه‌سازی (هفته ۷-۸)

· طراحی چارچوب شخصی‌شده تصمیم‌گیری

· اجرای کامل چارچوب روی یک تصمیم واقعی

· دریافت بازخورد از همکلاسی و استاد

مرحله ۴: تعمیق و توسعه (هفته ۹-۱۰)

· مطالعه ۳ مقاله علمی مرتبط با مباحث دوره

· مصاحبه با یک تصمیم‌گیر موفق درباره فرآیند تفکرش

· شرکت در کارگاه عملی ابزارهای دیجیتال

مرحله ۵: کاربرد سازمانی (هفته ۱۱)

· تحلیل یک تصمیم سازمانی با تکنیک‌های دوره

· ارائه مشاوره به یک تیم برای بهبود فرآیند تصمیم‌گیری

· مستندسازی درس‌های آموخته‌شده

مرحله ۶: پروژه پایانی (هفته ۱۲)

· تکمیل پروژه پایانی با ساختار مشخص‌شده

· تمرین ارائه و دریافت بازخورد

· تحویل نهایی گزارش و ارائه کلاسی

مرحله ۷: انتقال و نهادینه‌سازی (پس از پایان دوره)

· طراحی سیستم پیگیری تصمیم‌های مهم

· برنامه‌ریزی جلسات بازبینی ماهانه

· ایجاد گروه همتایان برای تبادل تجربه

—

نمونه پروژه پایانی موفق (مورد ایرانی):

عنوان: «تحلیل تصمیم مهاجرت تحصیلی یک دانشجوی دکتری با استفاده از تکنیک‌های تفکر شفاف»

شرح مختصر: دانشجوی ۲۸ ساله دکتری مهندسی برق، بین ادامه تحصیل در ایران یا پذیرش از دانشگاهی در آلمان مردد بود.

روش‌شناسی:

۱.Brain Dump: استخراج ۴۷ نگرانی، فرصت و عامل مؤثر

۲.Five Whys: رسیدن به ریشه «ترس از قطع ارتباط با خانواده پیر»

۳.Fear Setting: مشخص کردن بدترین حالت (شکست تحصیلی در غربت) و طراحی برنامه پیشگیری و ترمیم

۴.۱۰-۱۰-۱۰: مشخص شدن که در افق ۱۰ ساله، تجربه بین‌المللی باارزش‌تر است

۵.OODA Loop: اقدام به سفر کوتاه‌مدت پژوهشی به آلمان قبل از تصمیم نهایی

نتایج: تصمیم به پذیرش شرایط تحصیل در آلمان با طراحی مکانیزم‌های حمایتی خانوادگی و شبکه‌سازی قبل از عزیمت.

ارزش افزوده: طراحی یک چک‌لیست عمومی برای دانشجویان ایرانی در تصمیم‌گیری مهاجرت تحصیلی.

—

نتیجه‌گیری مبسط: چشم‌انداز تفکر شفاف در جامعه ایرانی

تفکر شفاف تنها یک مهارت فردی نیست، بلکه یک صلاحیت جمعی است که می‌تواند در سطوح مختلف جامعه ایرانی نهادینه شود. با توجه به چالش‌های پیچیده پیش روی ایران در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و بین‌المللی، پرورش نسلی که توانایی اندیشیدن روشن در شرایط ابهام را داشته باشد، ضرورتی استراتژیک است.

توصیه‌های سیاستی بر اساس این دوره:

۱.آموزش و پرورش: گنجاندن دروس تفکر شفاف و تصمیم‌گیری در مقاطع مختلف تحصیلی

۲.سازمان‌ها: ایجاد واحدهای «تسهیل‌گری تصمیم‌گیری» در ساختار سازمانی

۳.خانواده: ترویج فرهنگ گفتگوی مبتنی بر استدلال و شنیدن فعال در کانون خانواده

دکتر مازیار میر در جمع‌بندی نهایی این دوره تأکید می‌کند: «در جهان پیچیده امروز، آنچه بیشتر از راه‌حل‌های آماده نیاز داریم، ظرفیت پیمودن مسیر درست اندیشیدن است. تفکر شفاف، چون چراغی در مه است، نه راه را کوتاه می‌کند و نه موانع را از میان برمی‌دارد، اما قدم برداشتن امن را ممکن می‌سازد.»

توسعه حرفه‌ای فارغ‌التحصیلان این دوره:

· مربی‌گری تفکر شفاف برای سازمان‌ها

· مشاوره تصمیم‌گیری در بحران‌های شخصی و شغلی

· پژوهش در حوزه علوم شناختی و تصمیم‌گیری با توجه به بافت فرهنگی ایرانی

این طرح درس نه تنها مجموعه‌ای از تکنیک‌ها، بلکه نقشه راهی برای تحول شناختی است که می‌تواند به ایجاد «فرهنگ تفکر عمیق» در جامعه ایرانی کمک کند.