اهورا از گذشته تا امروز نوشته مازیارمیر

۱۵خرداد۱۳۸۶

اهورا مزدا

سرچشمه نور و خِرَد در سپهر باور ایرانی

نویسنده:  مازیار میر  کسروی دوم
(پژوهشگر تاریخ ایران)

مقدمه: در جستجوی خدای خرد

دوستان و همراهان عزیز، بیایید برای لحظه‌ای چشمانمان را ببندیم و به اعماق تاریخ کهن این سرزمین، ایران، سفر کنیم. به دورانی که پیامبری بزرگ، اشوزرتشت، پیام آور صلح و خردمندی بود و هستی را نه در جنگ و ستیز، که در هماهنگی با راستی و نظم کیهانی معنا می‌کرد. در قلب این جهان‌بینی ژرف و باشکوه، نامی می‌درخشد که کلید فهم فرهنگ و فلسفه ایرانی است: اهورا مزدا.

اما اهورا مزدا دقیقاً کیست؟ آیا او خدایی خشمگین و آسمانی است، یا مفهومی فراتر و ژرف‌تر دارد؟ در این مقاله دوستانه، قصد داریم قدم به قدم، با هم، این وجود مقدس را بشناسیم، از زوایای مختلف ببینیم و دریابیم که چرا شناخت اهورا، در واقع شناخت ریشه‌های تمدن و اندیشه ایرانی است.

۱. معنای نام: خدای دارنده خرد بزرگ

بیایید از خود نام آغاز کنیم، زیرا در فرهنگ باستانی، نام‌ها گویای تمام حقیقت هستند. اهورا مزدا از دو بخش تشکیل شده است:

· اهورا (Ahura): به معنای «سرور»، «وجود بزرگ» یا «آن که هستی بخشد». این واژه نشان‌دهنده حاکمیت، آفرینندگی و سروری مطلق است.
· مزدا (Mazda): به معنای «خرد بزرگ» یا «دانش و خرد فراخ». این بخش، بر صفت برجسته او، یعنی خرد بی‌پایان و علم مطلق تأکید دارد.

پس اهورا مزدا یعنی: «سرور دارنده خرد بزرگ» یا «وجود بزرگ خردمند». این نام به تنهایی به ما می‌گوید که برخلاف بسیاری از خدایان در اساطیر دیگر که قهار و جنگجو هستند، محور اصلی این وجود مقدس، «خرد» است. او خدایی است که جهان را نه با زور، که با خرد و تدبیر می‌آفریند و اداره می‌کند.

۲. اهورا در گاهان: ندای یکتاپرستانه اشوزرتشت

کهن‌ترین متونی که از اهورا مزدا یاد می‌کنند، گاهان (سرودهای خود اشوزرتشت) هستند. در گاهان، ما با خدایی کاملاً متعالی و یکتا روبرویم. اشوزرتشت در این سرودها، با شور و عرفانی بی‌نظیر، از اهورا مزدا به عنوان یگانه آفریدگار جهان هستی نام می‌برد.

در اندیشه زرتشتی، اهورا مزدا خدای نادیده است. او نه شکلی دارد، نه همتایی و نه فرزندی. او بر فراز همه چیز قرار دارد و ذاتش از جنس نور و خرد است. این مفهوم، یک انقلاب فکری در دنیای باستان بود؛ جهانی که پر از خدایان متعدد با ویژگی‌های انسانی بود، ناگهان با پیام یگانگی و تجرد خداوند روبرو شد.

۳. صفات اهورا مزدا: تجلی نیکی در شش جلوه

اما چگونه می‌توان با خدای نادیده و متعال ارتباط برقرار کرد؟ اینجاست که زیباترین بخش فلسفه زرتشتی خودنمایی می‌کند. اهورا مزدا صفات و جلوه‌های گوناگونی دارد که در قالب امشاسپندان (Amesha Spentas) یا «جاودانان پاک و مقدس» تجلی می‌یابند. این امشاسپندان، فرشتگان یا ایزدان ساده نیستند؛ بلکه آنها جنبه‌های مختلف شخصیت اهورا مزدا و ایده‌آل‌های اخلاقی برای انسان‌ها هستند.

شش امشاسپند اصلی، هر کدام نماینده یک ارزش والای انسانی و الهی هستند:

1. بهمن (Vohu Manah): نماد «اندیشه نیک» و خرد ناب. او واسطه شناخت اهورا مزدا و راهنمای درون انسان است.
2. اردیبهشت (Asha Vahishta): نماد «راستی و حقیقت برین». این مفهوم، نظم کیهانی و قانون راستی حاکم بر جهان است. همه چیز باید در مسیر «اشا» حرکت کند.
3. شهریور (Khshathra Vairya): نماد «شهریاری آرمانی و قدرت مؤثر». این قدرت، نه برای ستم، بلکه برای ایجاد جامعه‌ای عدالت‌محور و نیک است.
4. سپندارمذ (Spenta Armaiti): نماد «عشق پاک و فروتنی و زمین بارور». او مظهر ایثار، مهر و دوستی با زمین است.
5. خرداد (Haurvatat): نماد «کمال و رسایی». آرامش و تندرستی که از راه پیروی از راستی به دست می‌آید.
6. امرداد (Ameretat): نماد «جاودانگی و بی‌مرگی». زندگی ابدی که پاداش انسان‌های نیک است.

این شش امشاسپند، همراه با سپنتا مینو (Spenta Mainyu) یا «خمیرمایه پاک و سازنده» اهورا مزدا، هفت نیروی مقدسی هستند که جهان را به پیش می‌برند. انسان با پرورش این صفات در درون خود (یعنی با اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک) به اهورا مزدا نزدیک می‌شود.

۴. اهورا مزدا در کتیبه‌های هخامنشی: خدای شاهنشاهی عادل

با ظهور شاهنشاهی هخامنشی، ما شاهد تحولی در نحوه نمایش اهورا مزدا هستیم. پادشاهانی مانند داریوش بزرگ در کتیبه‌های بیستون و تخت جمشید، همواره از اهورا مزدا به عنوان خدای یکتا و یگانه‌ای یاد می‌کنند که آنها را به شاهی برگزیده است.

در این کتیبه‌ها، اهورا مزدا «خدای بزرگ است که این زمین را آفرید، که آن آسمان را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی را برای مردم آفرید». داریوش از او می‌خواهد که این سرزمین را از دروغ و دشمن و خشکسالی حفظ کند. اینجا اهورا مزدا، نه تنها خدای آفرینش، که حافظ نظم، عدالت و مشروعیت حکومت است. نماد معروف او، فروهر، که انسانی را در حالی نشان می‌دهد که حلقه‌ای از قدرت را در دست دارد و با دو بال به سوی بالا در پرواز است، نماد حضور الهی و حمایت از پادشاه عادل است.

۵. اهورا مزدا و انگره مینو: کشمکش خیر و شر

یکی از سوالات بزرگ همیشه این بوده که اگر اهورا مزدا خدای نیک و قادر مطلق است، پس شر و پلیدی از کجا می‌آید؟ فلسفه زرتشتی پاسخ ژرفی به این پرسش می‌دهد. در ابتدا، اهورا مزدا که سرچشمه همه نیکی‌هاست، دو روح همزاد آفرید:

· سپنتا مینو (Spenta Mainyu): روح پاک و سازنده.
· انگره مینو (Angra Mainyu): روح مخرب و ویرانگر.

انگره مینو که در اوستا با عنوان اهریمن نیز شناخته می‌شود، در مقابل راستی (اشا)، دروغ (دروگ) را برگزید. از اینجا نبرد میان نیروهای خیر و شر آغاز شد. اما نکته کلیدی اینجاست: این نبرد ابدی نیست. اهورا مزدا قادر مطلق است و در «فرشکرد» (Frashokereti) یا پایان جهان، نیروهای خیر به رهبری اهورا، به پیروزی نهایی خواهند رسید، اهریمن نابود خواهد شد و جهان به کمال و رسایش بازخواهد گشت.

در این نبرد، انسان‌ها نقش کلیدی دارند. ما نه تماشاگر، که سربازان این میدانیم. با انتخاب اندیشه، گفتار و کردار نیک، به سپنتا مینو و پیروزی نهایی نور کمک می‌کنیم و با انتخاب دروغ و بدی، به نیروهای اهریمنی یاری می‌رسانیم. این، مسئولیت بزرگی بر دهر انسان می‌گذارد.

۶. اهورا مزدا در هنر و معماری: نمادهای جاودانه

اهورا مزدا در هنر ایران باستان، به ویژه در دوره هخامنشی و ساسانی، به زیبایی تجلی یافته است. همانطور که گفته شد، نماد برجسته او فروهر است. این نگاره پر از نمادهای فلسفی است:

· صورت مرد: نشانه خرد و تصمیم‌گیری.
· دست راست که به سوی آسمان اشاره دارد: نشانه احترام به اهورا مزدا.
· حلقه در دست چپ: نماد پیمان و عهد با خدا.
· دو بال سه‌طبقه: نماد اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک.
· حلقه پایین: نماد سپنتا مینو (سازنده) و انگره مینو (مخرب).
· دو ریسمان آویزان: نماد سپنتا مینو و انگره مینو.

این نماد را می‌توان بر روی کتیبه‌های پرسپولیس، آرامگاه شاهان هخامنشی و آثار دوره ساسانی به وضوح دید.

۷. اهورا مزدا و تأثیر بر ادیان دیگر

بسیاری از پژوهشگران معتقدند که مفهوم اهورا مزدا بر ادیان بزرگ بعدی تأثیر گذاشته است. برای مثال:

· در دین یهود، پس از اسارت بابلی، مفاهیمی مانند فرشتگان، شیطان و روز رستاخیز تقویت شد که مشابهت‌هایی با باورهای زرتشتی دارد.
· در مسیحیت، مفهوم «پدر» در آسمان، فرشتگان و وجود شیطان به عنوان دشمن خدا، قابل مقایسه است.
· در اسلام، به ویژه در عرفان ایرانی، تأکید بر نور الهی، خرد و یکتاپرستی، گویی ادامه همان مسیر فکری است که با اهورا مزدا آغاز شد.

این تأثیرات نشان‌دهنده عمق و غنای جهان‌بینی‌ای است که اهورا مزدا در مرکز آن قرار دارد.

نتیجه‌گیری: اهورا مزدا؛ میراثی برای امروز و فردا

دوستان گرامی، همانطور که با هم این سفر کوتاه را پشت سر گذاشتیم، دیدیم که اهورا مزدا تنها یک نام باستانی نیست. او نماد یک فلسفه زندگی است. فلسفه‌ای که بر چند اصل استوار است:

1. خردمحوری: خداوند، خرد مطلق است و راه رسیدن به او، خردورزی است.
2. انتخاب آزاد و مسئولیت اخلاقی: انسان در نبرد خیر و شر آزاد است و نتیجه انتخاب‌هایش را می‌بیند.
3. اهمیت محیط زیست: آب، خاک، آتش، هوا و گیاهان (که هر کره ایزدی دارند) مقدس هستند و باید پاس داشته شوند.
4. امید به آینده: جهان به سوی پیروزی نهایی نیکی و روشنایی در حرکت است.

در جهان پرآشوب امروز، این پیام‌ها بیش از هر زمان دیگری کاربرد دارد. اهورا مزدا به ما یادآوری می‌کند که در وجود هر یک از ما، توانایی پیوستن به صف سازندگان و نیکوکاران وجود دارد. او به ما می‌آموزد که خداوند، خدای خرد و نور است و تاریکی و نادانی، دشمنان اصلی بشریت هستند.

پس بیاییم میراث اهورا مزدا را، که همانا میراث خرد، راستی و امید است، در زندگی خود زنده نگه داریم. باشد که در پرتو «خرد بزرگ» او، راه خود را به سوی روشنایی و کمال بیابیم.

پایان.

—

امیدوارم این مقاله توانسته باشد تصویری روشن و جامع از این مفهوم شگفت‌انگیز در فرهنگ ایران زمین ارائه دهد. از همراهی شما سپاسگزارم.
مازیار میر