چک‌لیست 22 مرحله‌ای برای اجرای تفکر انتقادی
**1. موضوع یا مسئله را به‌طور دقیق تعریف کنید**
**توضیح:** قبل از هر چیز، باید بدانید دقیقاً در حال بررسی چه چیزی هستید. آیا یک ادعا، تصمیم، نظریه، یا موقعیت است؟
**مثال:** به جای “در مورد آموزش چه فکر می‌کنی؟”، بپرسید: “آیا آموزش مجازی در دوران همه‌گیری، کیفیت یادگیری دانش‌آموزان مقطع متوسطه را کاهش داده است؟”
**2. هدف خود از تفکر انتقادی را مشخص کنید**
**توضیح:** آیا می‌خواهید تصمیم بگیرید؟ نظریه‌ای را ارزیابی کنید؟ یا فقط بفهمید چه چیزی درست است؟
**مثال:** “هدف من این است که بفهمم آیا استدلال مطرح‌شده در مقاله درباره تغییرات آب‌وهوایی قوی است یا خیر.”
**3. منابع اطلاعاتی مرتبط را شناسایی کنید**
**توضیح:** منابع معتبر (علمی، آماری، مصاحبه، مقالات، کتاب‌ها) را جمع‌آوری کنید.
**نکته:** ترجیحاً از منابع ثانویه (تحلیل‌ها) و اولیه (داده‌های اولیه) استفاده کنید.
**4. اعتبار منابع را ارزیابی کنید**
**توضیح:** آیا منبع از نظر علمی معتبر است؟ نویسنده متخصص است؟ منبع دارای سوگیری است؟
**سوالات کلیدی:**
– آیا منبع داوری همتا دارد؟
– آیا تاریخ انتشار آن به‌روز است؟
– آیا منبع از منابع معتبر استناد کرده؟
**5. ادعاها و نتیجه‌گیری‌های اصلی را شناسایی کنید**
**توضیح:** در هر متن یا صحبت، باید بتوانید “ادعا” (Claim) و “نتیجه‌گیری” (Conclusion) اصلی را تشخیص دهید.
**مثال:** “استفاده از گوشی همراه در کلاس باعث کاهش تمرکز می‌شود.” → این یک ادعا است.
**6. استدلال‌ها و دلایل ارائه‌شده را استخراج کنید**
**توضیح:** دلایلی که برای پشتیبانی از ادعا آورده شده‌اند را جدا کنید.
**مثال:** “چون دانش‌آموزان وقتی گوشی دارند، به کلاس توجه کمتری می‌کنند.”
**7. شواهد و داده‌ها را بررسی کنید**
**توضیح:** آیا شواهد ارائه‌شده واقعی، کافی و مرتبط هستند؟
**نکته:** شواهد باید قابل استناد، اندازه‌گیری‌شده و بدون سوگیری باشند.
**8. نوع شواهد را تحلیل کنید (کیفی، کمی، تجربی، نظری)**
**توضیح:** شواهد عینی (مانند آمار) قوی‌تر از شواهد ذهنی (مثل “من فکر می‌کنم”) هستند.
**مثال:** “بر اساس نظرسنجی ۱۰۰۰ نفره، ۷۰٪ دانش‌آموزان گفتند تمرکزشان کم شده” → شاهد کمی.
**9. فرضیه‌های پنهان را شناسایی کنید**
**توضیح:** هر استدلال بر اساس فرضیه‌هایی استوار است که ممکن است بیان نشوند.
**مثال:** در ادعا “گوشی باعث کاهش تمرکز می‌شود”، فرضیه پنهان این است که “گوشی تنها عامل تمرکز است.”
**10. سوگیری‌های ذهنی و منابع را بررسی کنید**
**توضیح:** آیا نویسنده یا گوینده دارای سوگیری سیاسی، اقتصادی، فرهنگی یا شخصی است؟
**نمونه سوگیری:** ترجیح دادن اطلاعاتی که با باورهای قبلی شما همخوانی دارند (سوگیری تایید).
**11. منطق استدلال را بررسی کنید (آیا استنتاج منطقی است؟)**
**توضیح:** آیا دلایل به‌درستی به نتیجه‌گیری منجر می‌شوند؟
**خطای منطقی رایج:** “چون دانش‌آموزان گوشی دارند و تمرکزشان کم است، پس گوشی علت کاهش تمرکز است.” → خطای همبستگی به علیت.
—
#### **12. جای خالی شواهد یا داده‌های نادیده گرفته‌شده را بررسی کنید**
**توضیح:** آیا اطلاعات مهمی وجود دارد که نادیده گرفته شده؟
**مثال:** شاید عوامل دیگری مثل بی‌انگیزگی یا مشکلات خانوادگی هم تمرکز را کاهش داده‌اند.
—
#### **13. دیدگاه‌های مخالف را جست‌وجو و بررسی کنید**
**توضیح:** بهترین راه برای تقویت تفکر انتقادی، بررسی دیدگاه‌های متضاد است.
**مثال:** “برخی مطالعات نشان می‌دهند گوشی می‌تواند ابزار یادگیری باشد.”
—
#### **14. نقاط ضعف استدلال‌ها را شناسایی کنید**
**توضیح:** آیا دلایل ضعیف، شواهد ناکافی، یا استدلال‌های ناقص وجود دارد؟
**مثال:** “فقط یک نمونه آزمایشی کوچک ارائه شده است.”
**15. از سوالات چالشی استفاده کنید**
**توضیح:** سوالاتی مانند:
– چرا این‌طور است؟
– چه شواهدی داری؟
– آیا ممکن است تفسیر دیگری وجود داشته باشد؟
– چه اتفاقی می‌افتد اگر فرضت اشتباه باشد؟
**16. تفاوت بین حقیقت، نظر، و ادعا را تشخیص دهید**
**توضیح:**
– **حقیقت:** چیزی که با شواهد تأیید شده (مثل “آب در 100 درجه می‌جوشد”).
– **نظر:** باور شخصی (مثل “من فکر می‌کنم آموزش مجازی بد است”).
– **ادعا:** بیانیه‌ای که نیاز به اثبات دارد.
**17. زبان را تحلیل کنید (آیا اغراق، اصطلاحات عاطفی، یا کلی‌گویی وجود دارد؟)**
**توضیح:** زبان گمراه‌کننده می‌تواند تفکر انتقادی را تحت تأثیر قرار دهد.
**مثال:** “این سیاست ویران‌کننده و غیراخلاقی است!” → اصطلاحات عاطفی.
**18. سناریوهای جایگزین را در نظر بگیرید**
**توضیح:** آیا تفسیر دیگری از داده‌ها ممکن است؟
**مثال:** شاید کاهش تمرکز به دلیل تغییر روال کلاس است، نه گوشی.
**19. پیامدهای عمل یا باور را ارزیابی کنید**
**توضیح:** اگر این ادعا درست باشد، چه اتفاقی می‌افتد؟
**مثال:** اگر گوشی باعث کاهش تمرکز شود، ممکن است نیاز به سیاست‌های جدید مدیریت کلاس باشد.
**20. به نتیجه‌گیری خود شک کنید (خودانتقادی)**
**توضیح:** حتی بعد از تحلیل، بپرسید: “آیا من هم تحت تأثیر سوگیری هستم؟ آیا از همه زوایا نگاه کردم؟”
**نکته:** تفکر انتقادی به معنای قطعیت نیست، بلکه شک منطقی و بازبینی مستمر است.
**21. نتیجه‌گیری موقت بگیرید (نه قطعی)**
**توضیح:** بر اساس شواهد و تحلیل، به نتیجه‌گیری “موقت” برسید.
**مثال:** “با توجه به شواهد موجود، به نظر می‌رسد استفاده از گوشی در کلاس ممکن است تمرکز را کاهش دهد، اما نیاز به تحقیقات بیشتر است.”
**22. فرآیند تفکر خود را مستند کنید و بازبینی کنید**
**توضیح:** یادداشت‌هایی از مراحل تفکر خود بگیرید. بعداً آن را بازبینی کنید تا بهبود یابد.
**نکته:** مستندسازی به شما کمک می‌کند در آینده سریع‌تر و دقیق‌تر تفکر کنید.
📌 نکات نهایی:
– تفکر انتقادی یک **مهارت** است، نه یک وظیفه یک‌بارمصرف.
– این چک‌لیست را می‌توانید در **مطالعه، نوشتن، تصمیم‌گیری، حل مسئله، و گفتگوهای منطقی** به کار ببرید.
– تمرین مستمر کلید موفقیت است.
