معراج نامه گنجینه‌ گمشده ایران

نوشته دکتر مازیار میر

خرداد۱۳۸۹

البته. در ادامه، بازنویسی جامع، علمی و گسترده‌تری دربارهٔ نسخه خطی نفیس معراج‌نامه به خط ایقوری (اویغوری) موجود در کتابخانه ملی فرانسه ارائه می‌شود.

—

نسخه خطی معراج‌نامه ایقوری: گنجینه‌ای از تماس فرهنگی و هنر اسلامی در کتابخانه ملی فرانسه

شناسه اثر: MS Supplément turc 190، کتابخانه ملی فرانسه (Bibliothèque nationale de France, BnF)، پاریس.

۱. معرفی کلی و اهمیت اثر

نسخه خطی معراج‌نامه به شماره Supplément turc 190، یکی از برجسته‌ترین و منحصر به فردترین نسخه‌های خطی اسلامی در جهان است. این اثر، تنها بازمانده مصور از داستان معراج پیامبر اسلام (ص) است که به زبان ترکی باستان ایقوری (اویغوری) و با خط ایقوری کتابت شده و به شکلی هنرمندانه با نگاره‌هایی به سبک مکتب هرات تزیین شده است. این نسخه، پلی است بین سنت‌های کهن ترکهای آسیای مرکزی و جهان بینی اسلامی، و شاهدی است بر نقش آنان در تمدن اسلامی.

۲. مشخصات فنی و فیزیکی نسخه

· موضوع: داستان عروج پیامبر اسلام (ص) به آسمان‌ها (معراج).
· زبان: ترکی ایقوری (Old Uyghur). این زبان، زبان مشترک و ادبی ترک‌تباران آسیای مرکزی برای قرن‌ها بود.
· خط: الفبای ایقوری (Uyghur Script). این الفبا که ریشه در الفبای سغدی (و در نهایت، الفبای آرامی) دارد، پیش از اسلام برای نوشتن متون بودایی، مانوی و مسیحی به کار می‌رفت. پس از اسلام‌آوردن ترک‌ها، این خط برای نوشتن متون اسلامی adapt شد.
· تاریخ کتابت: ماه رجب سال ۸۴۰ قمری (مصادف با دسامبر ۱۴۳۶ تا ژانویه ۱۴۳۷ میلادی). این تاریخ به صراحت در کُلُونْکُولْ (colophon) نسخه ذکر شده است.
· تعداد نگاره‌ها: این نسخه شامل ۷۲ صفحه مصور (مینیاتور) است که داستان را به صورت تصویری روایت می‌کنند.
· قطع و وضعیت: قطع نسخه رحلی است و بر روی کاغذی با کیفیت کتابت شده است.

۳. بستر تاریخی و جغرافیایی خلق اثر

· دوره تاریخی: دوره تیموریان (قرن ۹ هجری/۱۵ میلادی). این دوره، عصر طلایی هنرهای کتاب‌آرایی، خوشنویسی و نقاشی در ایران و آسیای مرکزی محسوب می‌شود. حاکمان تیموری، مانند شاهرخ میرزا و بایسنقر میرزا، حامیان بزرگ هنر بودند.
· مکان احتمالی تولید: بر اساس شواهد سبک‌شناختی نگاره‌ها و تاریخچه نسخه، به احتمال قریب به یقین این اثر در هرات (پایتخت فرهنگی امپراتوری تیموری در آن زمان) یا کمتر احتمالاً در سمرقند خلق شده است. کارگاه‌های سلطنتی (کتابخانه‌های) هرات، مشهورترین هنرمندان را گرد هم آورده بودند.
· کاربری: چنین آثار نفیسی معمولاً به دستور اشراف یا اعضای خاندان سلطنتی و برای کتابخانه‌های خصوصی آنان تولید می‌شدند. این نشان می‌دهد که یک جامعه ترک‌زبان فرهیخته و متمول در دربار تیموری حضور داشته که هم به زبان و خط خود و هم به هنر والای ایرانی علاقه داشته است.

۴. تحلیل محتوای متنی و زبانی

· منبع متن: متن این معراج‌نامه برگرفته از روایات اسلامی است که ریشه در احادیث و آثار کهن‌تری مانند «کتاب المعراج» منسوب به ابن عباس دارد. اما ترجمه و بازنویسی آن به زبان ترکی ایقوری، آن را برای جامعه ترک‌زبان قابل فهم می‌کرد.
· اهمیت زبان ایقوری: استفاده از خط و زبان ایقوری در این مقطع تاریخی (سده ۱۵ م.) بسیار قابل توجه است. این امر حاکی از آن است که اگرچه فارسی زبان دیوانی و ادبی غالب بود، اما هویت فرهنگی و زبانی ترک‌ها همچنان حفظ شده بود و برای متون مذهبی نیز به کار می‌رفت. این نسخه، آخرین نمونه‌های درخشان استفاده از خط ایقوری پیش از جایگزینی کامل آن با الفبای عربی-فارسی است.

۵. تحلیل هنری و سبک نگاره‌ها

نگاره‌های این نسخه، نقطه اوج اهمیت آن محسوب می‌شوند.

· سبک هنری: نگاره‌ها کاملاً تحت تأثیر مکتب نقاشی هرات هستند. این مکتب به رهبری استادانی مانند کمال‌الدین بهزاد، به ظرافت خطوط، ترکیب‌بندی‌های پیچیده، استفاده از رنگ‌های درخشان و به تصویر کشیدن حالات انسانی مشهور بود.
· ویژگی‌های بصری:
· پرسپکتیو: استفاده از پرسپکتیزنیون (پرسپکتیو چندگانگی) که در آن همه عناصر صحنه به دیده بیننده ختم می‌شوند.
· ** رنگ‌ها:** استفاده از رنگ‌های غنی و متعادل مانند لاجوردی، طلایی، قرمز و سبز.
· جزئیات: توجه فوق‌العاده به جزئیات در پوشاک، architecture (معماری)، و مناظر طبیعی.
· ترکیب‌بندی: صحنه‌ها پویا و پر از حرکت هستند و سفر پیامبر (ص) را به شکلی روایی و پی در پی به تصویر می‌کشند.
· تلفیق فرهنگی: این نگاره‌ها نمونه ای شگفت‌انگیز از تلفیق فرهنگی هستند: موضوعی اسلامی، به زبانی ترکی، با خطی باستانی، و به سبکی هنری ایرانی. این نشان‌دهنده گفت‌وگوی فرهنگی غنی در دربارهای تیموری است.

۶. تاریخچه مالکیت و انتقال به پاریس

پس از تولید، تاریخچه دقیق این نسخه برای چند قرن مبهم است. احتمالاً در کتابخانه‌های سلطنتی یا اشرافی در آسیای مرکزی نگهداری می‌شده است. در قرن نوزدهم، این نسخه مانند بسیاری از گنجینه‌های شرقی، به دست مجموعه‌داران و مستشرقان اروپایی افتاد. سرانجام، بخشی از مجموعه بزرگ شرق‌شناسی کتابخانه ملی فرانسه شد که یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های جهان در این زمینه است.

۷. جمع‌بندی و اهمیت جهانی

نسخه خطی معراج‌نامه ایقوری تنها یک کتاب مذهبی نیست؛ بلکه یک سند تاریخی-فرهنگی چندبعدی است که به محققان fields مختلفی insight می‌دهد:

· برای اسلام‌شناسان: نشان‌دهنده شیوه‌های بومی‌سازی و تفسیر داستان‌های اسلامی در among فرهنگ‌های غیرعربی.
· برای ایران‌شناسان و مورخان هنر: نمونه‌ای استثنایی از اوج هنر کتاب‌آرایی دوره تیموری و نفوذ مکتب هرات.
· برای ترک‌شناسان: گواهی حیاتی بر تداوم و انعطاف فرهنگ نوشتاری ترک‌ها در گذار به دوران اسلامی.
· برای مورخان: بازتاب‌دهنده پیچیدگی‌های فرهنگی، سیاسی و هنری امپراتوری تیموری است که قلمرویی چندفرهنگی و چندزبانه بود.

این اثر نادر، به درستی در کتابخانه ملی فرانسه به عنوان گنجینه‌ای جهانی حفظ و مطالعه می‌شود و نماد پیوندهای عمیق فرهنگی بین شرق و غرب است….

ادامه دارد…