در باب فیه مافیه جمع اوری و تحقیق مازیارمیر
فکر می کنم که داستان فیه مافیه (Fih Mafih) اثر مولانا جلال‌الدین بلخی یکی از عمیق‌ترین متون عرفانی و اخلاقی ادبیات فارسی است، اما برخلاف تصور، یک داستان عاشقانه واحد به سبک رمان‌های مدرن نیست. در عوض، این کتاب سرشار از حکایت‌های کوتاه، تمثیل‌ها و گفتارهایی است که عشق حقیقی (عشق الهی) را محور اصلی خود قرار داده‌اند.
خلاصه کتاب فیه مافه (Fih Mafih)
· عنوان: فیه مافه (Fih Mafih) به معنای “در آن هست آنچه در آن هست” یا “گفتارهایی در حقیقت” است. این عنوان نشان‌دهنده این است که کتاب دربرگیرنده نکات ناب و بی‌پیرایه است.
· سبک‌شناسی:
این کتاب به نثر نوشته شده و مجموعه‌ای از قولها (سخنرانی‌ها) و مجلسها (جلسات) مولانا است که توسط مریدانش جمع‌آوری و تدوین شده است. بنابراین ساختار یکدست و بسیار منسجمی مانند یک کتاب داستانی ندارد.
·
محتوای کلی فیه مافیه:
مولانا در این جلسات به پرسش‌های شاگردان و مریدان پاسخ می‌دهد و برای توضیح مفاهیم پیچیده عرفانی، فلسفی و اخلاقی، از داستان‌ها و تمثیل‌های کوتاه استفاده می‌کند. محور اصلی تمام این گفت‌وگوها، عشق به معشوق حقیقی (خدا)، رهایی از نفس و رسیدن به کمال است.
بهترین داستان‌های عاشقانه و تمثیلی در فیه مافه
همان‌طور که گفته شد، داستان‌های این کتاب تمثیلی هستند و عشق مجازی را نمادی از عشق حقیقی می‌دانند. برخی از مشهورترین این حکایات عبارتند از:
اول
داستان عشق سلطان محمود و آیاز: این داستان نمادین‌ترین داستان عاشقانه کتاب است. عشق و علاقه شدید سلطان محمود (نماد سالک یا عاشق) به غلامش آیاز (نماد معشوق حقیقی) بهانه‌ای است برای توضیح این مفهوم که عشق واقعی، عشق به ذات و جوهره است، نه به ظواهر و مقام. مولانا توضیح می‌دهد که محمود، آیاز را نه برای صورتش، بلکه برای “حالی” که در او بود دوست می‌داشت.
دوم
داستان پیر و مرید و عشق به دختر پادشاه: مولانا داستانی تعریف می‌کند از مریدی که عاشق دختر پادشاه شده بود و از پیر خود کمک خواست. پیر به او گفت: “اگر این عشق را می‌خواهی، باید خود را به کلی فراموش کنی و تنها به فکر او باشی. اگر توانستی چنین کنی، به او خواهی رسید.” این تمثیل، فنا در عشق و از بین بردن نفس برای رسیدن به معشوق را teaching می‌دهد.
سوم.
داستان مرد مصری و دختر خواندار: داستان مردی مصری که عاشق دختری خواندار می‌شود اما زمانی به او می‌رسد که خودش نیز آواز خواندن می‌آموزد. این تمثیل درباره هم‌نوایی و هم‌رنگی با معشوق برای رسیدن به اوست.
بهترین نکات و آموزه‌های کتاب
· عشق، محور جهان است:
مولانا عشق را نیروی محرکه هستی می‌داند و معتقد است تمام عالم بر پایه عشق می‌چرخد.
· عبودیت از روی عشق، نه از روی ترس:
یکی از زیباترین مفاهیم کتاب، تفاوت عبادت عاشقانه با عبادت از روی ترس از جهنم یا طمع بهشت است. عبادت واقعی، عبادتی است که از سر شوق و عشق باشد.
· نفی تظاهر و ریا:
به نظر می رسد که در سراسر کتاب بر راستی، اخلاص و پرهیز از ریا تأکید فراوان شده است.
· اهمیت سیر و سلوک و پیروی از پیر: مولانا راه رسیدن به حقیقت را بدون راهنما (پیر) بسیار دشوار می‌داند.
· گذر از عقل استدلالی به شهود عاشقانه: مولانا عقل جزوی و حسابگر را در مقابل عشق و شهود قرار می‌دهد و معتقد است برای درک حقایق عالم باید از عقل گذر کرد و به دل سپرد.
نقد و بررسی و نظرات منتقدان
موافقان (عمدتاً عرفا و ادیان‌شناسان):
اول
غنا و عمق معنایی:
موافقان، فیه مافه را گنجینه‌ای از معارف عمیق عرفانی می‌دانند که با زبانی نسبتاً ساده (در مقایسه با سایر متون عرفانی) بیان شده‌است.
دوم
کاربرد تمثیل:
استفاده استادانه مولانا از داستان‌های کوتاه و ملموس برای توضیح مفاهیم انتزاعی را نقطه قوت بزرگی می‌دانند که درک مطالب را برای عموم مردم ممکن می‌سازد.
سوم
جهان‌شمولی:
آموزه‌های کتاب درباره عشق، بخشش، اخلاص و جست‌وجوی حقیقت، مرزهای زمان و مذهب را درنوردیده و برای readers در سراسر جهان و در دوران‌های مختلف قابل درک و بهره‌برداری است.
4. مکمل مثنوی: این کتاب را به عنوان کلیدی برای درک بهتر مفاهیم مثنوی معنوی قلمداد می‌کنند.
منتقدان:
1. ساختار نامنسجم: از اصلی‌ترین نقدها به کتاب، عدم ساختار منسجم و تدوین نشدن آن توسط خود مولانا است. کتاب بیشتر شبیه یک مجموعه یادداشت پراکنده از سخنان اوست که گاهی باعث سردرگمی reader می‌شود.
2. تکرار مطالب: برخی مفاهیم و حتی داستان‌ها در جای‌جای کتاب تکرار شده‌اند که می‌تواند برای خواننده خسته‌کننده باشد.
3. زبان کهن و نیاز به تفسیر: اگرچه نثر فیه مافه از بسیاری متون کهن ساده‌تر است، اما همچون برای درک کامل به شارح (توضیح‌دهنده) و دانش اولیه از عرفان و فرهنگ ایرانی-اسلامی نیاز دارد و یک خواننده معمولی ممکن است به راحتی از بسیاری نکات آن عبور کند.
4. عدم تمرکز بر روایت: کسانی که به دنبال یک رمان عاشقانه با پیرنگ مشخص و شخصیت‌پردازی دقیق هستند، با این کتاب ارتباط برقرار نمی‌کنند، زیرا هدف کتاب روایت‌گری صرف نیست، بلکه آموزش مفاهیم عرفانی است.
جمع‌بندی نهایی فیه مافیه
فیه مافه یک “داستان عاشقانه” به معنای متعارف کلمه نیست، بلکه یک “کتاب عاشقانه” در والاترین معنای عرفانی آن است.
این کتاب برای کسانی بیشتر مناسب است که:
· به عرفان و فلسفه علاقه‌مندند.
· به دنبال درک عمیق‌تر از مفاهیم مثنوی هستند.
· می‌خواهند با دنیای درونی و افکار مولانا beyond شعرهایش آشنا شوند.
· به دنبال آموزه‌های اخلاقی و معنوی هستند که با داستان‌های زیبا و نمادین همراه شده‌است.
برای مطالعه این کتاب، حتماً نسخه تصحیح‌شده و دارای توضیحات (مانند نسخه تصحیح‌شده توسط بدیع‌الزمان فروزانفر) را انتخاب کنید تا درک بهتری از بستر تاریخی و معنایی داستان‌ها و مفاهیم آن داشته باشید.
