مبانی حقوقی و اصول کلی قراردادها
انچه که باید در مورد قرارداد نویسی بدانید
نوشته دکترمازیارمیر محقق و پژوهشگر
پیش از ورود به جزئیات فنی، درک مبانی حقوقی که قانون مدنی ایران برای هر قرارداد ترسیم می‌کند، ضروری است. رعایت این اصول، صحت و اعتبار قانونی قرارداد شما را تضمین می‌کند.
ارکان اساسی صحت قرارداد
مطابق باماده ۱۹۰ قانون مدنی، برای اینکه یک قرارداد از نظر قانونی معتبر و قابل اجرا باشد، باید چهار شرط اصلی را دارا باشد :
· قصد و رضای طرفین: طرفین قرارداد باید با اراده آزاد و بدون اجبار، برای انجام معامله رضایت کامل داشته باشند. فقدان رضایت می‌تواند به بطلان یا عدم نفوذ قرارداد بینجامد .
· اهلیت طرفین: طرفین معامله باید عاقل، بالغ و رشید باشند. معامله با افراد صغیر، مجنون یا غیررشید (سفیه) از نظر قانونی باطل یا غیرنافذ است .
· موضوع معین که مورد معامله باشد: موضوع قرارداد، اعم از مال یا کاری که باید انجام شود، باید به طور دقیق و واضح مشخص باشد .
· مشروعیت جهت معامله: هدف نهایی طرفین از انعقاد قرارداد باید قانونی و مشروع باشد. قراردادی که برای هدفی خلاف قانون یا نظم عمومی و اخلاق حسنه منعقد شود، باطل است .
اصل آزادی قراردادها
ماده ۱۰ قانون مدنیمی‌گوید: “قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نمودهاند در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد نافذ است.” این اصل به شما اجازه می‌دهد تا با توافق یکدیگر، شروط و شرایط متنوعی را در قرارداد بگنجانید، مگر اینکه این شرایط صراحتاً با قوانین آمره، نظم عمومی یا اخلاق حسنه در تضاد باشد .
🏗️ ساختار و اجزای تشکیل‌دهنده یک قرارداد جامع
یک قرارداد حرفه‌ای، ساختاری استاندارد و منظم دارد که با رعایت آن، از بروز بسیاری از اختلافات آینده جلوگیری می‌شود. در ادامه، اجزای کلیدی یک قرارداد را به تفصیل بررسی می‌کنیم.
۱. سرآغاز و مشخصات طرفین
این بخش،هویت قرارداد و طرفین آن را مشخص می‌کند.
· عنوان قرارداد: عنوان باید به وضوح بیانگر ماهیت و موضوع قرارداد باشد، مانند “قرارداد پیمانکاری طراحی سایت” .
· مشخصات کامل طرفین: برای اشخاص حقیقی باید نام و نام خانوادگی، نام پدر، شماره ملی، نشانی دقیق و کدپستی و شماره تماس درج شود. برای اشخاص حقوقی (شرکت‌ها)، ذکر نام شرکت، شماره ثبت، شناسه ملی، نشانی و شماره تماس ضروری است .
· ذکر سمت حقوقی: اگر فردی به نمایندگی از دیگری (مثل وکیل، قیم یا ولی) قرارداد را امضا می‌کند، سمت وی باید به صراحت قید شود (مانند “وکالتاً”، “قیموماً” یا “ولایتاً”) .
۲. موضوع قرارداد
قلب تپنده هر قرارداد،موضوع آن است. شرح موضوع باید کاملاً شفاف، دقیق و فاقد هرگونه ابهام باشد. اگر موضوع، ارائه خدمتی خاص یا ساخت کالایی است، مشخصات فنی، کیفیت، کمیت و استانداردهای مربوطه باید به طور مشروح ذکر گردد. ابهام در موضوع قرارداد، منشأ اصلی بسیاری از دعاوی حقوقی است .
۳. مدت قرارداد
قرارداد بایدتاریخ دقیق آغاز و پایان را مشخص کند. در قراردادهای موقت، ذکر تاریخ پایان برای جلوگیری از دائمی شدن ضمنی قرارداد حیاتی است. همچنین، امکان تمدید قرارداد و شرایط آن می‌تواند در این بخش پیش‌بینی شود .
۴. مبلغ قرارداد و شرایط پرداخت
این بخش باید به تمام جزئیات مالی بپردازد:
· مبلغ کلی: مبلغ دقیق به حروف و عدد ذکر شود.
· شرایط و نحوه پرداخت: پرداخت می‌تواند به صورت نقدی، اقساطی، علی‌الحساب و در فواصل زمانی مشخص باشد. نحوه پرداخت (چک، سفته، حواله بانکی و …) نیز باید مشخص گردد .
· وعده‌های پرداخت: تاریخ‌های دقیق پرداخت هر قسط تعیین شود.
۵. تعهدات طرفین
برای جلوگیری از سوءتفاهم،تعهدات هر یک از طرفین قرارداد باید به صورت جداگانه، دقیق و شفاف فهرست شود. برای مثال، در یک قرارداد پیمانکاری، تعهدات پیمانکار (مانند تحویل به موقع، رعایت استانداردهای کیفیت) و تعهدات کارفرما (مانند پرداخت به موقع، تأمین场地) باید به طور کامل نوشته شود .
۶. гаранتی‌های اجرای قرارداد
این شروط،ضمانت اجرای عملی برای انجام تعهدات هستند.
· وجه التزام (جریمه تأخیر): مبلغی که در صورت تأخیر در اجرای تعهدات، متخلف ملزم به پرداخت آن به طرف دیگر می‌شود.
· سفته، چک یا ضمانت نامه بانکی: اسناد قابل وصولی که برای اطمینان از انجام تعهدات، از متعهد اخذ می‌شود .
۷. شرایط فسخ قرارداد
طرفین می‌توانند به صورت توافقی،مواردی را مشخص کنند که در صورت وقوع، هر یک از آنها حق فسخ یکجانبه قرارداد را خواهند داشت. برای مثال، تأخیر بیش از یک ماه در پرداخت اقساط یا تخلف از یک تعهد مهم، می‌تواند از شروط فسخ باشد .
۸. حل و فصل اختلافات
پیش از بروز هرگونه اختلافی،باید تکلیف روش رسیدگی به آن مشخص شود. طرفین می‌توانند تعیین کنند که در صورت بروز اختلاف، به داوری (ارجاع به یک یا چند داور مورد اعتماد طرفین) یا دادگاه صالح رجوع کنند. تعیین مرجع حل اختلاف، از هزینه و زمان ناشی از مراجع قضایی می‌کاهد .
۹. نیروی قاهره (فورس ماژور)
این بند،طرفین را از مسئولیت در صورت بروز حوادث پیش‌بینی نشده و خارج از کنترل معاف می‌کند. حوادثی مانند سیل، زلزله، جنگ، بلایای طبیعی و یا هر حادثه دیگری که مانع اجرای تعهدات شود، در این دسته قرار می‌گیرند .
۱۰. الحاقیه‌ها و پیوست‌ها
ممکن است پس از امضای قرارداد،نیاز به اضافه کردن یا تغییر بندی در آن باشد. این کار نه از طریق خط زدن و نوشتن روی قرارداد اصلی، بلکه از طریق تنظیم “الحاقیه” یا “اصلاحیه” که به امضای طرفین می‌رسد، انجام می‌شود. همچنین، مدارک و ضمائمی مانند نقشه‌ها، مشخصات فنی و اساسنامه شرکت، باید به عنوان “پیوست” شناسایی و به قرارداد الصاق شوند .
🧰 چک‌لیست ۱۰۰ قسمتی تنظیم و بررسی قرارداد
از این چک‌لیست جامع می‌توانید هم در مرحله تهیه و تنظیم و هم در مرحله بازبینی و امضای هر قراردادی استفاده کنید.
بخش شماره مورد بررسی توضیحات
مبانی حقوقی 1 قصد و رضایت باطلی طرفین احراز شده است؟ اطمینان از نبود اکراه، اکراه یا اشتباه
2 اهلیت کامل (عقل، بلوغ، رشد) طرفین احراز شده است؟ برای اشخاص حقیقی
3 موضوع قرارداد به طور دقیق و بدون ابهام تعریف شده است؟ شامل جنس، مقدار، کیفیت و مشخصات
4 جهت و هدف قرارداد مشروع و قانونی است؟
5 قرارداد مغایر با قوانین آمره، نظم عمومی و اخلاق حسنه نیست؟
مشخصات طرفین 6 مشخصات کامل اشخاص حقیقی (نام، کدملی، آدرس) درج شده است؟
7 برای اشخاص حقوقی، نام، شماره ثبت و شناسه ملی ذکر شده است؟
8 سمت امضاکنندگان (اصالتاً، وکالتاً، …) مشخص شده است؟
9 صلاحیت و اختیارات امضاکننده شخص حقوقی بررسی شده است؟ مطابق با اساسنامه
10 طرفین ممنوع المعامله نیستند؟
شرایط مالی 11 مبلغ قرارداد هم به حروف و هم به عدد نوشته شده است؟
12 نحوه پرداخت (نقدی، اقساطی) به طور کامل تشریح شده است؟
13 تاریخ‌های دقیق پرداخت تعیین شده است؟
14 نحوه پرداخت (چک، سفته، حواله) مشخص شده است؟
15 موارد و میزان جریمه تأخیر در پرداخت تعیین شده است؟
تعهدات و مسئولیت‌ها 16 تعهدات طرف “الف” به صورت جزئی و قابل اندازه‌گیری لیست شده است؟
17 تعهدات طرف “ب” به صورت جزئی و قابل اندازه‌گیری لیست شده است؟
18 استانداردهای کیفیت برای اجرای کار تعریف شده است؟
19 مهلت‌های اجرای تعهدات به تاریخ شمسی مشخص شده است؟
20 شرایط و مهلت تحویل موضوع قرارداد مشخص شده است؟
مدت و تضمین‌ها 21 تاریخ شروع قرارداد به طور دقیق ذکر شده است؟
22 تاریخ پایان قرارداد به طور دقیق ذکر شده است؟
23 شرایط تمدید خودکار یا اختیاری قرارداد پیش‌بینی شده است؟
24 تضمین‌های لازم (سفته، ضمانت نامه بانکی) اخذ شده است؟
25 میزان و نوع تضمین متناسب با ارزش قرارداد است؟
فسخ و خاتمه 26 موارد و شرایط فسخ یکجانبه قرارداد مشخص شده است؟
27 مهلت اطلاع‌رسانی فسخ به طرف مقابل تعیین شده است؟
28 آثار فسخ قرارداد (برگشت اموال، پرداخت خسارت) مشخص شده است؟
29 شرایط انحلال توافقی قرارداد پیش‌بینی شده است؟
حل اختلاف و پایانی 30 مرجع حل اختلاف (دادگاه یا داور) مشخص شده است؟
31 در صورت داوری، مشخصات داور یا نحوه انتخاب داور تعیین شده است؟
32 قانون حاکم بر قرارداد (عمدتاً قانون ایران) مشخص شده است؟
33 زبان و محل رسیدگی به اختلافات تعیین شده است؟
34 نیروی قاهره (فورس ماژور) و آثار آن تعریف شده است؟
35 تعداد نسخه‌های قرارداد ذکر شده است؟
36 کلیه پیوست‌ها و ضمائم شناسایی و الصاق شده است؟
توجه: این جدول تنها ۳۶ مورد از ۱۰۰ مورد چک‌لیست را نمایش می‌دهد. برای دسترسی به چک‌لیست کامل ۱۰۰ قسمتی، می‌توانید از این لینک استفاده کنید: دانلود چک‌لیست کامل قرارداد
💡 نکات کلیدی و هشدارهای پایانی
· قرارداد را پیش از امضا با دقت بخوانید: هرگز تحت فشار زمانی یا روانی، قراردادی را که به طور کامل مطالعه نکرده‌اید، امضا نکنید. اطمینان حاصل کنید که تمام بندها را به وضوح درک کرده‌اید .
· از مشاوره حقوقی بهره بگیرید: برای قراردادهای مهم و با ارزش بالا، نظارت وکیل یا مشاور حقوقی مجرب، سرمایه‌ای است که از هزینه‌های احتمالی آینده جلوگیری می‌کند .
· شفافیت و صداقت را رعایت کنید: اصل “حسن نیت” در کلیه مراحل انعقاد و اجرای قرارداد حاکم است. پنهان‌کاری یا ارائه اطلاعات نادرست می‌تواند مبانی قرارداد را متزلزل کند .
· قرارداد را مستند کنید: توافقات خود را، حتی المقدور، در قالب قرارداد کتبی منعکس کنید. قراردادهای شفاهی اگرچه در مواردی معتبرند، اما اثبات مفاد آنها در دادگاه بسیار دشوار است .
امیدوارم این راهنمای جامع و چک‌لیست مفصل، ابزار قدرتمندی در اختیار شما قرار دهد. در صورت وجود هرگونه ابهام یا نیاز با ما تماس فرمایید ما در شهر شما و شرکت شما آماده آموزش و مشاوره تخصصی هستیم.
